Popüler Bilim

Gökyüzünde Ne Kadar Yıldız Görebiliriz?

Şehirden uzak, etrafta çok fazla ışığın görülmediği bir yerde, gökyüzüne baktığımızda ne kadar yıldız görebiliriz? Bunun yanıtını vermeden önce, gökyüzünde gördüğümüzün yıldızların parlaklıkları ile ilgili bilgilere bakalım.

İznik’te doğmuş olan eski Yunan astronom, matematikçi ve coğrafyacı, aynı zamanda trigonometriyi de ortaya koyduğu düşünülen Hipparcus, M.Ö. 162 ile 127 yılları arasında astronom olarak çalışmalar yapmıştır. Bugün Güneş ve Ay’la ilgili bilinen birçok bilgiyi ortaya koyan, tutulmaları önceden hesaplayabilen Hipparcus, aynı zamanda yıldızların parlaklıklarıyla ilgili günümüzde de kullanmakta olduğumuz kadir birimini ilk tanımlayan kişidir.

Yıldızların Parlaklıkları

Hipparcus, o çağda dürbün ya da teleskop gibi yardımcı bir gözlem aleti bulunmadığı için, çıplak gözle görülebilen yıldızları 6 sınıfa ayırmış, 20 tane yıldızı en parlakları 1. kadir, en sönük olanları da 6. kadir olarak tanımlamıştır. Daha sonra 1856 yılında N. Pogson tarafından logaritmik ölçek kullanılarak bu kadir ölçümü geliştirilmiştir ve bugün de kullanılmaktadır (bkz. yıldızların parlaklıkları: salt parlaklık ve görünür parlaklık).

Kadir ölçeğinde 1 kadirlik fark, 2,5 kat parlaklık farkına karşılık gelir. Böylece gözle görülebilen en parlak ve en sönük yıldızlar arasındaki parlaklık farkı bu değerin 6 kez katlanmasıyla bulunabilir (2,55), yani yaklaşık 100 kattır. Bir yıldız ne kadar sönükse parlaklık değeri o kadar küçüktür. Parlak yıldızların parlaklık değerleri negatiftir. Gökyüzünde en parlak görünen yıldız Sirius -1,4 kadirdir. Jüpiter -2,5 ve Venüs -4,4 kadir parlaklıklarıyla en parlak gezegenlerdir. Dolunay -12,7 ve Güneş -26,7 kadir parlaklıklarda görülürler.

Yale Üniversitesinden astronom Dorrit Hoffleit son sürümü 1993 yılında yayınlanan Yale Parlak Yıldızlar Kataloğu’nu derlemiştir. Bu katalogda 6,5 kadir kadar sönük olan yıldızlar da dahil 9110 yıldız bulunmaktadır. Bunlar tüm gökyüzünü kapsadığı için, herhangi bir açık gecede gökyüzüne baktığımız anda ancak yarısını görebiliriz. Ayrıca bu sayı en karanlık gökyüzü için geçerlidir.

Bulunduğumuz enlemlerde Kuzey yönüne baktığımızda, tepe noktamızla çevren (ufuk) arasındaki uzaklığın yaklaşık olarak yarısında görülen Kutup Yıldızı (Polaris) bize göre yeri değişmeyen bir yıldız olarak görülür. Tüm diğer yıldızlar, Dünya’nın dönme hareketi nedeniyle ve dönme ekseninin Kutup Yıldızı’na yönlenmiş olması nedeniyle onun etrafında dönüyor gibi görünürler (bkz. kutup yıldızı (polaris) nedir ve neden sabittir).

Günümüzde yıldızların parlaklıklarının sınırları çok daha artmış durumdadır. Çünkü bunu sağlayacak teleskoplarımız var. Göz dışında yardımcı bir alet kullanarak çok daha sönük yıldızlar görülebilir. 5 cm çapında merceği olan bir dürbünle 8 ile 10 kadir arasındaki yıldızları da görebilirsiniz. Bu durumda yıldız sayısı 100.000’den fazladır. 20 cm ayna çapına sahip bir teleskopla ise bu sınır 14 kadire kadar gidebilir. Görülebilen toplam yıldız sayısı 40 milyonu geçer. 5 m çaplı bir teleskopla ise 20 kadirden daha sönük yıldızları görmek mümkündür. Görülebilen yıldız sayısı ise 25 milyardan çoktur.

Şehirde ve Kırsal Gözlem

Çoğumuzun yaşadığı şehirlerde, hem aydınlatma hem de hava kirliliği muhteşem gökyüzünü perdeler. Şehir dışı, kırsal bölgelerde ışık daha az olduğundan parlaklık sınırı +4 kadir yöresindedir ve çıplak gözle tüm gökyüzünde toplam 900 kadar yıldız görülebilir. Şehirlerde görülebilen yıldız parlaklığı sınırını +2 olarak düşünürsek, gökyüzünde toplam olarak 70 kadar yıldız görülebilir. Belirli bir zamanda gökyüzünün yarısını görebildiğimizi hatırlarsak, bu sayılar yarıya düşer (bkz. gökyüzündeki 25 parlak gök cismi).

Yaşamının çoğunu şehirlerde geçiren insanlar, şehir dışında ışığın az olduğu yerlere gittiklerinde gökyüzünde gördükleri çok sayıda yıldız yüzünden büyük şaşkınlık yaşarlar.

Aslında gökyüzünde sönük yıldızların sayısı, parlak yıldızlara göre oldukça fazladır. 5 cm çaplı bir dürbün için sınır yaklaşık olarak 9. kadirdir ve bu parlaklıkta tüm gökyüzünde 217.000 yıldız vardır. 8 cm’lik bir teleskopla ise 5 milyondan fazla yıldız görülebilir.

Işık Kirliliği Engeli ve Bortle Ölçeği

Işık kirliliği, gökyüzünü daha iyi görmemizin önündeki en büyük engellerden biridir. Dünya’da kirlilik için 9 kademeli bir ölçüt kullanılır ve buna, bu tanımlamayı 2001 yılında yapan John E. Bortle’den dolayı Bortle ölçeği denir. Bu ölçeğe göre hiç ışık olmayan yerler 1. sınıf, tümüyle şehir içinde kalan yerlere de 9. sınıf denir.

1. sınıf yerlerde, Samanyolu ve birçok bulutsu gözle seçilebilirken, 9. sınıf yerlerde gökyüzü çok parlak, takımyıldızlar seçilememekte, ancak Ay ve bazı gezegenleri görebilmek mümkün olmaktadır. Resimde 9, 7, 5, 3 ve 1. sınıf yerlerin farkı gösterilmektedir.

bortle ölçeği
Bortle ölçeği.

Görüldüğü gibi, şehir ışıklarının gökyüzünü aydınlatması oldukça önemli bir sorundur ve bu nedenle Türkiye’de nüfusun %70’i, aysız bir gecede Ay’ın ilkdördün evresinde oluşan parlaklıktan daha parlak bir gökyüzü altında yaşamaktadır. Nüfusun %25’inden çoğu Samanyolu’nu hiç bir biçimde görememektedir.

Bu yapay gök parlaklığı, insanların gökyüzünü izlemelerini engellemektedir. Astronomların sorunu daha da büyüktür. İçinde bulunduğumuz evreni incelemek için ayrıntılı gözlem yapmak gereklidir ancak milyarlarca yıl yol alarak bize gelen ışığın önemli bir bölümü son saniyede şehir ışıklarında kaybolmaktadır. Gözlemevleri şehirlere uzak kurulmuş olsa bile, aynı sorun yaşanmaktadır. Başka bir deyişle insan, kendi eliyle içinde yaşamakta olduğu evrenin incelenebilmesini engellemektedir. Bunu biraz olsun azaltmanın yolu ise doğru şehir aydınlatması yapmaktan geçer. Gökyüzünü değil yeri aydınlatacak biçimde aydınlatma armatürleri kullanılmalıdır.


Hazırlayan: Prof. Dr. Varol Keskin
Editör: Ögetay Kayalı

Prof. Dr. Varol Keskin

Rasyonalist kıdemli yazar. Ege Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünde profesör. Özellikle çift yıldızlar odaklı çeşitli fotometrik çalışmalar yapmıştır. Aynı zamanda 2017 yılında Türkiye adına ilk defa bir ötegezegen keşfeden ekibin bir üyesidir.

Leave a Reply

Your email address will not be published.

Back to top button