FizikAstronomiCanlılıkElektromanyetizma

Elektromanyetik Dalgalar: Morötesi (Ultraviyole)

Morötesi (UV) ışınlar, elektromanyetik spektrumun görünür bölgesindeki en küçük dalgaboyuna sahip olan mor renkten sonra başlamaktadır. Görünür bölgenin dışına çıktığı için insan gözüne görünmez olmasına rağmen, yabanarısı gibi böcekler tarafından görülebilirler. Bu durum, duyma aralığı insanlardan çok daha geniş olan köpeklerin bizim işitme menzilimizin hemen dışındaki bir ıslık sesini duymasına benzer. Sinek öldürücü (Bug zapper) olarak bildiğimiz lambalar da, özellikle yaz gecelerimizin baş belası olan sivrisinekleri bu şekilde çekerler.

1801’de, Johann Ritter görünür bölgenin mor ucunun ötesindeki olası bir dalga boyunun varlığını araştırmak için bir deney yapmıştır. Fotoğraf kağıdının mavi ışığa maruz kaldığında kırmızı ışıkta olduğundan daha hızlı bir şekilde siyahlaşacağını bilerek, kağıdın daha da yüksek enerjili bir ışıkta, daha hızlı siyahlaştığını gözlemlemiştir. Böylece morötesi ışınların varlığı ispatlanmıştır. Morötesi ışınların dalga boyları 100-400 nm arasındadır.

uvsun2 Elektromanyetik Dalgalar: Morötesi (Ultraviyole)
En büyük morötesi ışın kaynağımız tabii ki yıldızımız olan Güneş’tir.

Güneş, ultraviyole radyasyonun tüm türlerinin kaynağıdır. UV-A, UV-B ve UV-C ultraviyole radyasyonun tam spektrumunu oluşturur. UV-C ışınları en yüksek enerjili dolayısıyla en zararlı olanlardır ancak, neredeyse tamamen atmosferimiz tarafından soğurulmaktadır. UV-B ışınları güneş yanığına neden olan yine zararlı ışınlardır ki uzun süre maruz kalınması canlılarda DNA ve diğer hücresel hasar riskini artırır.

sun Elektromanyetik Dalgalar: Morötesi (Ultraviyole)

Bir kaç saat güneşe maruz kalan bir kişide meydana gelebilen güneş yanığı, UV ışınlarını soğurmak ve ısı olarak dağıtmak için deride toplanan melanin pigmentinin sonucudur. Güneş kremi, özellikle açık renkli ciltlerde UV ışınlarına karşı gerekli bir önlemdir. Çünkü UV-A ve UV-B ışınlarını soğurabilecek koruyucu bir tabaka sağlar. Güneş ışığına korunmadan uzun süre maruz kalması durumunda, bir kişinin cilt kanseri ve diğer tehlikeli hücresel rahatsızlık riski büyük ölçüde artar. Bununla birlikte gözler de UV-A ve UV-B ışınlarını engellemek için tasarlanmış güneş gözlüğü takarak korunmalıdır. Aksi takdirde photokeratitis (kar körlüğü olarak bilinir) gibi kısa süreli etkiler ya da direk görme kaybına yol açabilen katarakt gibi uzun süreli etkiler ortaya çıkabilir.

ultraviolet 5 Elektromanyetik Dalgalar: Morötesi (Ultraviyole)
M81 gökadasının morötesi görüntüsü.

Dünyanın atmosferi yüksek enerjili morötesi ışınımın çoğunu emdiği için bilim insanları, Güneş’ten ve diğer astronomik cisimlerden gelen UV radyasyonu algılamak için Dünya’nın yörüngesindeki uydulardan gelen verileri kullanırlar. Yıldız oluşumunu morötesi dalga boyunda inceleyebilirler. Çünkü genç yıldızlar ışıklarının çoğunu bu dalga boylarında verirler. NASA’nın Galaxy Evolution Explorer (GALEX) uzay aracından alınan yukarıdaki görüntü, M81 gökadasının sarmal kollarındaki yeni genç yıldızları ortaya koymaktadır.

ninth largest hole ozone layer 31 Oct 11 Elektromanyetik Dalgalar: Morötesi (Ultraviyole)Atmosferin üst katmanlarındaki kimyasal süreçler, Güneş’in zararlı UV radyasyonunun çoğundan bizi koruyan atmosferik ozon miktarını etkileyebilir. Atmosferik ozon incelmesi ile meydana gelen bir delik Güney Kutbu üzerinde genişlemektedir. Ozon tabakasındaki bu delik, bazen Güney Amerika’nın yüksek nüfuslu bölgelerine uzanır ve zararlı morötesi ışınlarının seviyesini artırır. NASA’nın Aura uydusunda bulunan Ozon İzleme Cihazı’ndan elde edilebilen (OMI) bu tip görüntüler, atmosferik ozon miktarını göstermektedir ve bu renk haritasında mavi ve mor bölgeler ozon tabakasının çok inceldiği yerleri göstermektedir. Bu veriler, Dünya yüzeyine ulaşan morötesi radyasyon miktarınının tahmin edilmesini ve halk sağlığı bilinci için yüksek UV-indeksi içeren günlere dair uyarıların yapılmasını sağlar.

Emir Haliki


Referanslar
1. NASA, “Ultraviolet Waves”
<https://science.nasa.gov/ems/10_ultravioletwaves>
2. Engadget, “The Big Picture: Ultraviolet strands form this celestial tapestry”
<https://www.engadget.com/2015/04/24/the-big-picture-ultraviolet-strands-form-this-celestial-tapestr/>
3. Stanford Solar Center, “UV Light”
<http://solar-center.stanford.edu/about/uvlight.html>
4.Melanomanewstoday, “Moderate Sun Exposure Boosts Vitamin D, Not Skin Cancer Risk, Experts Say”
<https://melanomanewstoday.com/2014/12/29/moderate-sun-exposure-boosts-vitamin-d-not-skin-cancer-risk/>

Emir Haliki

Ege Üniversitesi Fen Fakültesi - Fizik Bölümünde Doktor Araştırma Görevlisi. Ağ bilimi, astrobiyoloji, genetik düzenlenme mekanizmaları, karmaşık sistemler ve astronomik cisimler çalışma alanı. Aynı zamanda matematik ve sayısal çözümleme de ilgi alanları. Bunların yanında amatör olarak, gözlemsel astronomi, doğa yürüyüşleri, satranç ve robotik kodlama ile ilgileniyor.

Leave a Reply

Your email address will not be published.

Back to top button