EvrenAstronomiPopüler Bilim

Dünya’nın Çevresi Binlerce Yıl Önce Nasıl Ölçüldü?

Astronomlar tarih boyunca çeşitli gözlemler sonucunda gök cisimleriyle ilgili birçok niceliği hesaplamaya uğraşmışlardır. İsa’dan önceki tarihlerde de bu konuda çok başarılı olan bilim insanları olmuştur. Örneğin, günümüzde bile Dünya’nın düz olduğunu iddia eden ya da buna kesin olarak inanan insanlar varken, İsa’dan 240 yıl önce Yunan astronom Eratosthenes Dünya’nın büyüklüğünü hesaplayabilmiştir. O zaman için oldukça büyük başarı olduğunu söyleyebileceğimiz bu hesaplama, bugün bildiğimiz değere oldukça yakındır. 

Eratosthenes, İsa’dan önce 276 ile 196 yılları arasında yaşamış, Yunan matematikçi, astroonom, coğrafyacı ve şairdir. Burada anlattığımız başarısından başka, artık yılları ilk tanımlayan ve 675 yıldız içeren bir yıldız kataloğu yapan, çeşitli hesaplamalarla ve tutulmaları kullanarak Güneş’in ve Ay’ın uzaklıklarını hesaplayabilmiş bir bilim insanıdır.

Eratosthenes, yaz dönencesinde, iki ayrı şehirde gölgelerin açılarını kaydetmiş, bu iki şehir arasındaki uzaklığı da hesaplayarak geometri bilgisi yardımıyla Dünya’nın çevresini hesaplamayı başarmıştır. 

Dünya’nın Çevresi Nasıl Ölçüldü?

Bu hesaplamayı yapabilmek için, öncelikle Dünya’nın yuvarlak olduğunu kabul etmek gerekir. Eratosthenes, o günlerde Mısır’ın kuzeyindeki İskenderiye (Alexandria) olarak bilinen, Nil Nehri’nin Akdeniz’e açılan ağzında yer alan kıyı şehrinde yaşamaktaydı. Her yılın belli bir zamanında, yaz dönencesinde, yani 21 Mart’ta gece ile gündüzün eşitlendiği günde, Güney Mısır’da yer alan Syene adlı şehirde, direklerin ya da kuyuların içinde öğle zamanında gölge oluşmadığını bilmekteydi.

Eratosthenes aynı zamanda, yaşamakta olduğu İskenderiye’de ise, yaz dönencesi dahil yılın hiç bir gününde, direkt ya da kuyularda gölgesiz hiçbir zaman olmadığını da biliyordu. Yani başka bir deyişle, Yaz Dönencesi’nde öğle zamanı Syene’de çubukların gölgesi olmuyorken, İskenderiye’de çubukların gölgesi oluyordu. Bunun anlamı, Syene’de Güneş ışınları o zamanda yere dik ulaşırken, daha kuzeydeki İskenderiye’de eğik ulaşmaktaydı.

Bu durumda İskenderiye’de yaz dönencesinde öğle vakti dikili bir çubuğun gölgesinin çubukla yaptığı açı yeterince duyarlı bir biçimde hesaplanırsa, geometri yardımıyla Dünya’nın eğriliği belirlenebilirdi. Eratosthenes bunun için İskenderiye’deki yüksek bir kulenin gölgesinin uzunluğunu kullandı ve basit geometri kullanarak kule ile gölge arasındaki açıyı 7,2 derece olarak buldu.

dünya'nın çevresi nasıl hesaplanır eratosthenes

Eratosthenes, günümüzde geometri derslerinde öğretilen biçimde, gölge açısının, Dünya’nın merkezinden ölçüldüğü biçimiyle İskenderiye ve Syene arasındaki açıya eşit olacağını belirledi. 7,2 derece, büyük çemberin tümünün 50’de 1’i kadardır. Yani, 7,2 derecenin 50 katı, 360 derece eder. Eratosthenes, basit orantı yardımıyla, eğer bu iki şehir arasındaki uzaklığı (aslında Dünya’nın yuvarlak olması nedeniyle, yay uzunluğunu) ölçebilirse, bu uzaklığı 50 ile çarptığında Dünya’nın çevresini hesaplayabileceğini anlamıştı.

Eratosthenes, İskenderiye ile Syene arasındaki uzaklığı, o zaman kullanılan stadyon diye bir ölçü cinsinden 5.000 stadyon olarak hesapladı. Onun hesabının ne kadar duyarlı olduğunu belirleyebilmek için, bu stadyon biriminin bildiğimiz ölçülerde ne kadar bir uzunluğa karşılık geldiğini bilmemiz gerekir. İşin kötü yanı, o tarihlerde, stadyon için belirli bir değer bulunmaması, farklı farklı ölçüler kullanılıyor olmasıydı. Yine de yapılan hesaplamalara göre Eratosthenes’in en çok %16, en iyi de %1 kadar hatayla Dünya’nın çevresini hesapladığını söyleyebiliriz.

Bu bile, o zaman için oldukça duyarlı bir sonuçtur. Hele ki günümüzde hala Dünya’nın düz olduğunu iddia edebilenler varken, binlerce yıl önce çok basit yöntemlerle bunu ispatlamış olması mı takdire şayandır, yoksa günümüzdeki durum mu acınasıdır, kararı sizlere bırakıyoruz.


Hazırlayan: Prof. Dr. Varol Keskin
Editör: Ögetay Kayalı

Prof. Dr. Varol Keskin

Rasyonalist kıdemli yazar. Ege Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünde profesör. Özellikle çift yıldızlar odaklı çeşitli fotometrik çalışmalar yapmıştır. Aynı zamanda 2017 yılında Türkiye adına ilk defa bir ötegezegen keşfeden ekibin bir üyesidir.

Leave a Reply

Your email address will not be published.

Back to top button